Oznaczenia filtrów barwnych

Kolor filtra do fotografii czarno-białej, jaki jest, każdy widzi, z pozoru wydaje się prosty do rozpoznania - i tak najczęściej jest. Tym niemniej pewne trudne sytuacje wystąpić mogą - na przykład bez problemu pomylić można jasny filtr żółtozielony z żółtym, albo żółtozielony z zielonym. Dlatego też dobrze jest definitywnie zidentyfikować kolor filtra na podstawie umieszczonego na nim oznaczenia.

Wiele firm produkujących filtry stosowało na przestrzeni dziejów indywidualne oznaczenia ich kolorów (ongi Agfa, Orwo czy Pancolar, dziś czyni tak np. Cokin) i w tym przypadku trudno znaleźć jakąś uniwersalną metodę ich odkodowania poza dotarciem do katalogu firmowego. Inne firmy (np. Tiffen) podają na oprawach pełne nazwy kolorów (np. Green czy Red), więc tu problemu nie ma.

Nieraz stosowane są też uniwersalne, międzynarodowe oznaczenia kolorów w postaci anglojęzycznych skrótów, które mają wtedy następujące znaczenie:

B – Blue, niebieski

G – Green, zielony

ND – Neutral Density, szary

O – Orange, pomarańczowy

PL – Polarizer, polaryzacyjny

R – Red, czerwony

UV – Ultraviolet, ultrafioletowy

Y – Yellow, żółty

YG – Yellow Green, żółtozielony

Oznaczenia takie nanoszone są często na oprawce wraz z krotnością filtra - w postaci np. O 2,8x (czyli filtr pomarańczowy o krotności 2,8x (1,5 EV)). Acz np. Hoya, stosująca takowe skrótowe oznaczenia kolorów, krotności swych filtrów już nie podaje.
 

Możemy także natknąć się na na filtry produkcji radzieckiej czy rosyjskiej, oznaczone cyrylicą (na przykład ЖЗ - 2x), i mogące przez to wprawić niejednego w konsternację, a nawet osłupienie. Acz i tutaj system oznaczeń wygląda, na szczęście, analogicznie, różny jest tylko język i alfabet.

Г – Голубой [G - gałuboj], niebieski
Ж – Жёлтый [Ż - żołtyj], żółty
ЖЗ – Жёлто-зелёный [ŻZ - żołto-zielonyj], żółtozielony
З – Зелёный [Z - zielonyj], zielony

К – Красный [K - krasnyj], czerwony

Н – Нейтральный [N - niejtralnyj], szary

О – Оранжевый [O - aranżewyj], pomarańczowy

ПФ – Поляризационный Фильтр [PF - polarizacionnyj filtr], polaryzacyjny

УФ – Ультрафиолетовый [UF - ultrafioletowyj], ultrafioletowy

Stąd też nasz przykładowy ЖЗ - 2x to filtr żółtozielony o krotności 2 (1 EV).

Osobnym tematem są filtry korekcyjne, konwersyjne czy kompensacyjne do fotografii barwnej (oznaczane w rodzaju 81A, FLD...) - acz to już zupełnie inna historia.

Temperatura barwowa - część 2: szczegóły i niuanse

Temperatura barwowa światła dziennego a pora dnia

Uszczegółowić można, czy raczej trzeba, jeszcze dość po macoszemu potraktowaną w części pierwszej kwestię temperatury barwowej światła słonecznego w zależności od jego wysokości nad horyzontem. Nie jest bowiem ona tak jednoznaczna, jak zamieszczone zostało orientacyjnie w tamtejszej tabeli. Widać wszak dobitnie, że barwa światła słonecznego zmienia się wraz z porą dnia, im słońce wyżej tym jest ona chłodniejsza, im słońce niżej – tym cieplejsza, aż do krwistej czerwieni o zachodzie. (Wynika to, na marginesie, z rozpraszania krótszych długości fal składowych białego światła w atmosferze – im grubsza warstwa atmosfery na ich drodze, tym mniej ich dociera do ziemi. I dlatego też niebo jest niebieskie.) Zagadnienie to przedstawiane być może w różnym stopniu uproszczenia czy dokładności, my jednak spójrzmy na nie szczegółowo.

Wracając więc do meritum, wysokość słońca na nieboskłonie przedstawia się następująco:

Wysokość słońca nad horyzontem dla szerokości geograficznej 52^ON (na połowę miesiąca):

Miesiąc	Czas miejscowy
	4:00 20:00	5:00 19:00	6:00 18:00	7:00 17:00	8:00 16:00	9:00 15:00	10:00 14:00	11:00 13:00	12:00
Styczeń					1O	7O	12O	16O	17O
Luty					7O	15O	20O	24O	25O
Marzec				8O	16O	24O	30O	35O	36O
Kwiecień			8O	17O	26O	35O	41O	46O	48O
Maj	2O	6O	15O	24O	33O	42O	50O	55O	57O
Czerwiec	2O	9O	18O	27O	36O	45O	53O	59O	61O
Lipiec		8O	17O	26O	35O	44O	51O	57O	59O
Sierpień		2O	11O	20O	29O	38O	45O	50O	52O
Wrzesień			3O	12O	21O	29O	35O	40O	41O
Październik				3O	11O	19O	25O	29O	30O
Listopad					3O	10O	15O	19O	20O
Grudzień						5O	11O	14O	15O

Znając już wysokość słońca nad horyzontem, można ją teraz przełożyć na konkretne poprawki, w zależności od oświetlenia fotografowanego obiektu, jak poniżej:

Temperatura barwowa [daM] światła dziennego w zależności od wysokości słońca nad horyzontem i rodzaju oświetlenia motywu:

Warunki	Wysokość słońca nad horyzontem
	4-10O	10-14O	14-20O	20-25O	25-50O	50-60O	60-75O	>75O
A	30	24	21	19,5	18	16,5	15	12
B	28,5	22,5	19,5	18	16,5	15	13,5	10,5
C	27	21	18	16,5	15	13,5	12	9
D	25,5	19,5	16,5	15	13,5	12	10,5	7,5
E	24	18	15	14,5	12	10,5	9	6
F	22,5	16,5	13,5	12	10,5	9	7,5	6

Przy czym oznaczone literami warunki z kolumny pierwszej dobieramy wg poniższej tabeli:

Warunki pogodowe	Oświetlenie	Warunki
Błękitne niebo z białymi obłokami lub lekko zamglone	Obiekt słońcu	A
	Obiekt w półcieniu	B
	Obiekt w cieniu	C
Niebo bezchmurne	Obiekt słońcu	C
	Obiekt w półcieniu	D
	Obiekt w cieniu	E
	Obiekt w cieniu, światło z kierunku przeciwnego słońcu	F
Niebo całkowicie zachmurzone		C
Ciemne chmury, deszcz		D
Silne zamglenie lub lekka mgła		E

Warto zwrócić uwagę, niezależnie od wysokości słońca nad horyzontem, na dodatkowy wpływ błękitnego nieba na ogólną temperaturę barwową oświetlenia dziennego. Jak sama nazwa wskazuje, jest ono niebo błękitne naturalnym źródłem niebieskiego światła, którego ilość nie pozostaje bez znaczenia wobec światła słonecznego. Im więcej na niebie błękitu, a mniej obłoków – tym niższa ogólna temperatura barwowa światła dziennego. Jeszcze inaczej (czy gorzej) sytuacja przedstawia się w słoneczny dzień przy fotografowaniu obiektu położonego w cieniu – w tej bowiem sytuacji nie jest on w ogóle oświetlany bezpośrednim światłem słońca (np. 6000-6500 K), ale rozproszonym światłem błękitnego nieba (10 000-12 000 K), przy czym także i w tym przypadku różnicę robi ilość białych obłoków na niebie; im ich więcej, tym mniej niebieskie jest rozproszone światło w cieniu. W przypadku fotografowania w półcieniu, sytuacja wygląda pośrednio – mniejszy czy większy udział przenikającego światła słonecznego odpowiednio obniża ogólną temperaturę barwową.

Trochę złożona metoda, ale nikt nie powiedział, że będzie łatwo, zwłaszcza jeśli chcemy w miarę dokładnie ustalić temperaturę barwową naturalnego światła dziennego.

Tak swoją drogą, analogiczne odchylenia barwne wykazuje w zależności od wysokości nad horyzontem także i światło księżyca – więc podana dlań w tabeli w pierwszej części temperatura barwowa 4125 K jest wartością cokolwiek orientacyjną, uśrednioną.

Temperatura barwowa światła a materiały czarno-białe

Z pozoru zagadnienie temperatury barwowej światła w fotografii czarno-białej, zwłaszcza w powyższym ujęciu kompensacji kolorystycznej, brzmi lekko absurdalnie, tym niemniej ma jednak praktyczne znaczenie, a i to w dwóch aspektach.

Po pierwsze – fotografując na materiałach czarno-białych przy świetle o wysokiej lub niskiej temperaturze barwowej otrzymujemy niejako efekt zastosowania odpowiednio niebieskiego lub żółtego czy pomarańczowego filtra na obiektywie. Może niezbyt gęstego, ale jednak, ze wszystkimi tego konsekwencjami dla tonalności zdjęcia i reprodukcji jasności kolorów. Warto tu nadmienić, że w przeszłości były nawet faktycznie robione filtry korekcyjne zapewniające prawidłowe oddanie tonalności przy fotografowaniu na materiałach czarno-białych przy świetle o nietypowej temperaturze barwowej - jak na przykład zielonkawe filtry Agfa o numerach 70, 71 czy 72, pomyślane dla emulsji superpanchromatycznych.

Po drugie, co znacznie może bardziej nawet istotne, pamiętać należy o kwestii koincydencji temperatury barwowej wykorzystanego źródła światła i barwoczułości czarno-białej emulsji fotograficznej. Nabiera to szczególnego znaczenia w przypadku stosowania materiałów o znacząco nierównym uczuleniu w zakresie pasma widzialnego, zwłaszcza dla koloru czerwonego – czyli na przykład superpanchromatycznych, ortopanchromatycznych i ortochromatycznych (nie wspominając już o barwoślepych).

Materiały superpanchromatyczne stworzone zostały jako materiały wysokoczułe, przeznaczone w założeniu do fotografowania w sztucznym oświetleniu żarowym. W celu lepszego wykorzystania tego rodzaju światła o niskiej temperaturze barwowej, niezbyt do tego z natury jasnego, posiadają one – co widać i na zwykłych zdjęciach - wyraźnie zwiększoną czułość w zakresie koloru czerwonego, zahaczającą nawet o bliską podczerwień. Skutkiem tego przy fotografowaniu w oświetleniu żarowym, którego duża część widma trafia właśnie w ten bardziej uczulony zakres spektralny, czułość emulsji superpanchromatycznej jest większa niż przy świetle dziennym – na przykład film taki o czułości ogólnej 400 ISO (dla światła dziennego) w oświetleniu żarowym o temperaturze barwowej rzędu 3000 K uzyskuje efektywną czułość 800 ISO.

Odwrotnie sprawa wygląda w przypadku wykorzystywania przy świetle żarowym materiałów o niskiej czułości w zakresie koloru czerwonego – np. ortochromatycznych i ortopanchromatycznych. Tym bowiem razem ich efektywna czułość będzie niższa od czułości ogólnej dla światła białego, nieraz nawet dość drastycznie – w przypadku emulsji ortochromatycznej spadnie aż trzykrotnie (czyli np. ze 100 ISO do 33 ISO).

Kilka dygresji na koniec

Można oczywiście cały proces odwrócić i zamiast na obiektywie montować filtry na lampach – są wszak w sprzedaży odpowiednie folie czy wręcz dedykowane filtry, a sam dobór filtracji przebiega analogicznie. Tu jednak pojawić się mogą poważne trudności, praktycznie dyskwalifikujące oną metodę wobec świateł zastanych – nie da się przecież takich filtrów wykorzystać, choćby gdy źródło światła jest poza naszym zasięgiem (także formalnym), czy też fizycznie nie da się nań filtra założyć. Natomiast jest to metoda warta rozważenia w warunkach studyjnych, acz tu z kolei kłopot sprawić może wysoka temperatura wytwarzana przez lampy.

Napomknąć warto, że filtry korekcyjne używać można sobie oczywiście do woli (żeby nie rzec, tfu, kreatywnie), chcąc wpływać na ogólną tonację sceny. Choćby w fotografii krajobrazowej popularne są filtry lekko ocieplające – jak na przykład 81B – nadające zdjęciu przyjemną, słoneczną tonację.

Można też może wspomnieć, w postaci niejakiej gorzkiej refleksji, że najbardziej chyba sensowny dla użytkownika system oznaczeń filtrów korekcyjnych i konwersyjnych stosowano onegdaj w NRD,  gdzie filtr określany był po prostu literą oznaczającą jego kolor (R – Rot, czerwony, B – Blau, niebieski) oraz wartością korekcji w dekamiredach. Np. RC 3 (lub R 3) był to filtr czerwony o korekcji 3 daM. Można więc prosto, bez komplikowania życia sobie i innym? Można, można, wystarczy tylko chcieć…

Rzekło się też, że zasadniczo nie produkuje się barwnych materiałów negatywowych do światła sztucznego, bo odpowiednią korekcję barwną wprowadza się do woli przy robieniu odbitek. Fakt, acz filmy takie jednak onegdaj były – np. wschodnioniemiecki Agfa Negativfilm Ultra K o czułości 17 DIN, dla temperatury barwowej 3250 K.

I to by było na tyle tej sztuki tajemnej i nikomu już dzisiaj w cyfrowej rzeczywistości niepotrzebnej.
W części trzeciej, która nieoczekiwanie także powstała, zajmiemy się natomiast na chwilę kwestią zastosowania filtrów korekcyjnych CTO i CTB na lampach błyskowych - co znajduje zastosowanie zarówno w fotografii tradycyjnej, jak i cyfrowej.

Literatura (wybór):

Brauer E.: Begriffe, Rezepte, Tabellen der Fotografie; 1969.

Clauβ H., Meusel H.: Filterpraxis; 1978.

Cyprian T.: Fotografia – technika i technologia; 1970.

Feininger A.: Nauka o fotografii; 1987.

Sommer S., Dederko W.: Vademecum fotografa; 1956.

Wunderlich W.: Tabellenbuch Fotografie; 1979.